STEM quanh ta: Khi khoa học không còn là môn học, mà là cách trẻ nhìn thế giới

STEM xuất hiện trong các chương trình giáo dục phổ thông mới, trong các cuộc thi khoa học kỹ thuật, các trung tâm đào tạo công nghệ, và ngày càng được nhắc đến như “chìa khóa” để chuẩn bị cho thế hệ trẻ bước vào kỷ nguyên số.

Tuy nhiên, đi cùng với sự phổ biến đó là một nhận thức chưa thật sự đầy đủ. Với nhiều phụ huynh, STEM vẫn được hình dung như một lĩnh vực hàn lâm, gắn với phòng thí nghiệm hiện đại, robot, lập trình phức tạp hay những bài toán khó chỉ dành cho học sinh năng khiếu. Không ít cha mẹ lo lắng rằng STEM là “quá khó”, “quá sớm” hoặc “không phù hợp” với con mình, đặc biệt ở lứa tuổi nhỏ.

Thực tế, chính cách nhìn này vô tình tạo ra một rào cản tâm lý, khiến STEM trở nên xa vời, trong khi bản chất của STEM lại vô cùng gần gũi. STEM không bắt đầu từ những dòng mã lệnh hay công thức phức tạp, mà bắt đầu từ chính những câu hỏi rất tự nhiên của trẻ: “Tại sao trời mưa?”, “Vì sao thuyền nổi?”, “Làm thế nào để xếp các khối gỗ không bị đổ?”.

STEM, trước hết, không phải là một môn học, mà là một cách trẻ quan sát, lý giải và tương tác với thế giới xung quanh.
 

Trẻ em vốn đã là những “nhà STEM” bẩm sinh

Ngay từ những năm đầu đời, trẻ đã liên tục thực hành tư duy STEM mà không cần được giảng dạy một cách chính thức. Khi một em bé ném đồ chơi xuống sàn và chờ xem điều gì xảy ra, em đang khám phá mối quan hệ nhân – quả. Khi trẻ xếp các khối gỗ chồng lên nhau và thử nghiệm xem cấu trúc nào đứng vững hơn, trẻ đang tiếp cận những nguyên lý cơ bản của kỹ thuật và vật lý. Khi trẻ đếm số bậc cầu thang hay chia đều bánh cho các bạn, đó chính là toán học trong đời sống.

Điểm đặc biệt ở trẻ em là sự tò mò không giới hạn. Trẻ không ngại thử, không sợ sai, và luôn sẵn sàng đặt câu hỏi. Đây chính là nền tảng cốt lõi của tư duy khoa học và đổi mới sáng tạo. STEM, vì thế, không phải là thứ “được đưa vào” cuộc sống của trẻ, mà là thứ cần được nhận diện, nuôi dưỡng và phát triển đúng cách.

Nếu coi STEM chỉ là những môn học nặng kiến thức, chúng ta sẽ vô tình bỏ lỡ giai đoạn vàng để hình thành tư duy khoa học cho trẻ. Ngược lại, nếu nhìn STEM như một phương pháp tư duy gắn liền với trải nghiệm hàng ngày, mỗi khoảnh khắc đời sống đều có thể trở thành một bài học giá trị.
 

Tái định nghĩa STEM: từ lớp học ra đời sống

Giáo dục STEM hiện đại không đặt trọng tâm vào việc trẻ “biết bao nhiêu kiến thức”, mà vào việc trẻ suy nghĩ như thế nào. Một đứa trẻ không cần ghi nhớ định luật vật lý để hiểu rằng vật nặng đặt lên cao sẽ dễ làm tháp đổ. Trẻ chỉ cần được thử, được quan sát và được đặt câu hỏi.

Khi STEM được tiếp cận đúng, nó trở thành cầu nối tự nhiên giữa kiến thức và cuộc sống. Toán học không còn là những con số trừu tượng trên giấy, mà là công cụ để đong đếm, so sánh, ước lượng. Khoa học không chỉ nằm trong sách giáo khoa, mà hiện diện trong gian bếp, khu vườn, bồn tắm hay ban công nhỏ của mỗi gia đình. Công nghệ không đồng nghĩa với màn hình, mà là mọi công cụ giúp con người giải quyết vấn đề. Kỹ thuật không chỉ là robot, mà là khả năng thiết kế, xây dựng, thử nghiệm và cải tiến.

Chính sự gắn kết này khiến STEM trở nên sống động, dễ hiểu và bền vững.
 

Ngôi nhà – môi trường STEM đầu tiên và quan trọng nhất

Nhiều phụ huynh cho rằng muốn học STEM phải đến trung tâm chuyên biệt hoặc trường học hiện đại. Trên thực tế, ngôi nhà mới là môi trường STEM đầu tiên và lâu dài nhất của trẻ.

Trong gian bếp, trẻ có thể quan sát sự thay đổi của thực phẩm khi nấu chín, học về đo lường khi đong nguyên liệu, hiểu về tỷ lệ khi tăng hoặc giảm khẩu phần. Ở góc vườn hay ban công, trẻ theo dõi cây lớn lên từng ngày, đặt câu hỏi về ánh sáng, nước và sự sống. Trong phòng khách, trẻ thử nghiệm xây dựng, sắp xếp, tối ưu không gian với những món đồ quen thuộc.

Những trải nghiệm này không đòi hỏi thiết bị đắt tiền hay kiến thức chuyên môn cao. Điều quan trọng nhất là vai trò đồng hành của người lớn. Khi cha mẹ thay vì đưa ra câu trả lời sẵn, lựa chọn đặt câu hỏi gợi mở như “Con nghĩ vì sao lại thế?”, “Nếu làm khác đi thì chuyện gì sẽ xảy ra?”, trẻ sẽ được khuyến khích tư duy độc lập và phản biện.
 

STEM không tạo áp lực, STEM tạo nền tảng

Một trong những lo lắng lớn nhất của phụ huynh là STEM có thể tạo áp lực học tập quá sớm cho trẻ. Tuy nhiên, khi được tiếp cận qua trải nghiệm và đời sống, STEM không làm trẻ căng thẳng, mà ngược lại, giúp trẻ học tập một cách tự nhiên và hứng thú.

Trẻ không bị đánh giá bằng điểm số hay đáp án đúng – sai, mà được ghi nhận qua quá trình thử nghiệm, nỗ lực và cải tiến. Trẻ học cách chấp nhận thất bại như một phần của quá trình học hỏi. Đây chính là những phẩm chất quan trọng của công dân thế kỷ 21: kiên trì, sáng tạo, tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề.

STEM trong đời sống không nhằm biến mọi đứa trẻ thành kỹ sư hay nhà khoa học, mà giúp trẻ trở thành những con người biết suy nghĩ, biết đặt câu hỏi và biết tìm giải pháp.

Bài viết này là phần mở đầu trong chuỗi “STEM quanh ta”, nhằm giúp phụ huynh nhìn STEM bằng một lăng kính gần gũi hơn. Khi STEM được hiểu đúng, nỗi lo “STEM quá khó” sẽ dần được thay thế bằng sự thấu hiểu rằng STEM chính là cách trẻ học hỏi thế giới ngay từ những điều bình dị nhất.

Trong các bài tiếp theo, chúng ta sẽ lần lượt đi sâu vào từng trụ cột của STEM – Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học – để khám phá cách mỗi lĩnh vực hiện diện sinh động trong đời sống hàng ngày của trẻ, và làm thế nào để cha mẹ có thể đồng hành cùng con một cách hiệu quả, nhẹ nhàng và bền vững.